موسیقی سنتی ایران، نمایانگر فرهنگ و هویت ایران است که با نام های دیگری مثل موسیقی کلاسیک ایرانی، موسیقی دستگاهی یا موسیقی اصیل ایرانی هم شناخته میشود. در واقع موسیقی مانند آینه ای است که تمامی ابعاد زندگی اجتماعی، تاریخی، اجتماعی و ارزش های فرهنگی یک جامعه از گذشته تا به امروز را بازتاب می‌دهد. ریشه‌های موسیقی سنتی ایرانی، به قرون پیش از میلاد بازمی‌گردد و از دوران باستان، در مراسمات مذهبی و ملی، جایگاهی ویژه داشته است.
موسیقی سنتی از سه بخش، دستگاه‌ها، ردیف و آوازها تشکیل شده که از گذشته تا به امروز و با پیشرفته شدن ابزارها، این هنر به صورت ساده تر و قابل فهم تر در اختیار عموم قرار گرفته است. در ادامه می‌خواهیم نگاه اجمالی به گذشته موسیقی ایران بیندازیم، بخش های مختلف آن را بررسی کنیم و با بهترین های موسیقی سنتی ایران آشنا شویم.
موسیقی سنتی ایران در گذر زمان
اگر بخواهیم تاریخچه موسیقی سنتی ایرانی را بررسی کنیم باید به گذشته های دور بازگردیم. با توجه به دیوار نوشته ها، نقاشی ها،کنده کاری ها و آثار باستانی به جا مانده از گذشتگان متوجه می‌شویم که موسیقی از زمان های دور تا به امروز رواج داشته است. به عنوان مثال در یکی از مهرنگاره های به جا مانده در تپه چغامیش در دزفول جشنی را مشاهده می‌کنیم که گروهی از نوازندگان با سازهای خود مثل نی، چنگ و تنبک در کنار هم مشغول نواختن هستند و یک نفر نیز در حال خواندن است.
در زمان هخامنشیان و ساسانیان بیشتر موسیقی هایی که نواخته می‌شد جنبه آیینی و مجلس آرایی داشته است. در قرن های بعد، بزرگانی چون فارابی و بوعلی سینا درباره موسیقی کتاب علمی نوشتند و همین امر بر اهمیت بیشتر موسیقی افزود.
بعد از ورود اسلام به ایران و تا دوران صفوی به دلیل هرج و مرج های داخلی و بی اهمیت شدن موسیقی، این هنر تا مدتی از رونق افتاد. در دوران صفویه با توجه به خط مشی فرهنگی از طرف حاکمیت و مهجور بودن موسیقی، موسیقی دچار کم و کاستی های زیادی شد.
در زمان قاجار کم کم تلاش هایی برای رونق گرفتن مجدد موسیقی ایران انجام شد. در زمان ناصرالدین شاه و به دستور او ردیف موسیقی ایرانی تدوین شد. بعد از تاسیس مدرسه دارالفنون توسط امیرکبیر، موسیقی به صورت آکادمی توسط استادان اروپایی به زبان فرانسوی و ایرانی آموزش داده می‌شد. موسیقی در دوران پهلوی رواج بیشتری داشت اما در این دوران کم کم بنیادهای فرهنگ غرب وارد ایران شدند و شکل جدیدی از موسیقی متولد شد. همین امر باعث فاصله گرفتن مردم از موسیقی سنتی شد و راه برای موسیقی مدرن باز شد.
ساختار موسیقی سنتی ایران
موسیقی سنتی ایرانی یکی از برجسته‌ترین و متنوع‌ترین اقسام موسیقی سنتی در جهان است که علاوه بر ایرانیان بسیاری از افراد خارجی را نیز ترغیب به یادگیری این نوع سبک موسیقی کرده است. موسیقی سنتی ایران از سه جز اصلی، ردیف، دستگاه و آواز تشکیل شده است. در کنار هم قرار گرفتن این عوامل می‌تواند بهترین موسیقی سنتی ایران را به اجرا درآورد. برای درک بهتر از ساختار موسیقی در ادامه به معرفی اجرای آن خواهیم پرداخت.
1- ردیف
در موسیقی سنتی ایران، ردیف به معنای ساختار یا قالبی است که موسیقیدانان از آن استفاده می‌کنند تا قطعات موسیقی را اجرا کنند. در واقع ردیف مجموعه ایی از ملودی ها و گوشه (نغمه) های موسیقی سنتی ایران است که با کمک ابزارهایی مانند سازها و آوازها در قالب دستگاه بیان میشود. ردیف هایی که امروزه در دسترس قرار دارد توسط ۳ موسیقیدان بزرگ ایرانی به نام های علی اکبر فراهانی، میرزا عبدالله و آقا حسینقلی جمع آوری شده است. از اهمیت و ارزشمندی ردیف در موسیقی ایران این است که در سال 2009 ردیف موسیقی سنتی ایران در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.
2- دستگاه
به در کنار هم قرار گرفتن چند نغمه یا گوشه که با ترتیب و توالی که حس متفاوتی را به شنونده القا کنند، دستگاه گفته میشود. گوشه ها در گام، فواصل نت و کوک هماهنگی دارند. هر دستگاه در قالب یک دایره پنج قسمتی که متشکل از پیش درآمد، چهار مضراب، آواز، تصنیف و رِنگ است اجرا میشود. موسیقی اصیل ایرانی از هفت دستگاه زیر تشکیل شده است:
دستگاه شور
دستگاه همایون
دستگاه ماهور
دستگاه نوا
دستگاه سه‌‌گاه
دستگاه چهار‌‌گاه
دستگاه راست پنج‌‌گاه
3- آواز
آوازها قسمتی از دستگاه هستند که از نظر فواصل با آن یکسان هستند و با جابجا کردن درجات دستگاه به وجود می‌آیند. از آنجایی که آوازها جزی از دستگاه هستند به آن ها دستگاه فرعی هم گفته میشود. استاد محمود کریمی در سال 1344 با تنظیم اولین ردیف آواز ایران، یکی از کامل ترین مرجع‌ها برای آواز اصیل ایرانی را ایجاد کرد. ردیف موسیقی اصیل ایرانی از پنج آواز زیر تشکیل شده است:
آواز دشتی (متعلق به دستگاه شور)
آواز بیات اصفهان (متعلق به دستگاه همایون)
آواز افشاری (متعلق به دستگاه شور)
آواز بیات ترک (متعلق به دستگاه شور)
آواز ابوعطا (متعلق به دستگاه شور)
مشاهیر موسیقی سنتی ایران
در موسیقی کلاسیک ایران نباید نقش اساتید و خواننده های موسیقی سنتی ایران را نادیده گرفت. در گذشته بزرگان زیادی در این نوع سبک موسیقی فعالیت می‌کردند و نقش مهم و موثری را در ارتقا و پیشرفت موسیقی بر عهده داشته اند. هر کدام از آثار این هنرمندان را می‌توان به عنوان شاهکارهای موسیقی سنتی ایران به جهانیان معرفی کرد. در حال حاضر نیز همچنان اساتید برجسته ایی در این حوزه فعالیت دارند که آثار ارزشمندی را خلق کرده اند که نام آور موسیقی سنتی ایران در عرصه بین الملل هستند. نامدارترین خواننده های موسیقی سنتی ایران عبارتند از:
- غلامحسین بنان: ایشان یکی از بنام ترین خوانندگان قدیمی موسیقی سنتی ایران بودند که با آثاری همچون: ای الهه ناز، بهار دلنشین، کاروان، ای ایران و دگر چه می‌خواهی، معروف شدند .
- علی نقی وزیری: وی موسس جنبش مدرن گرایی در موسیقی و یکی از قدیمی ترین نوازندگان تار و سه تار بود.
- جلیل شهناز: جلیل شهناز یکی از موسیقیدانان و نوازندگان ماندگار ساز تار است. آلبوم عطر افشان و زبان تار از جمله آثار ماندگار وی به شمار می‌‌روند.
- قمرالملوک وزیری: وی یکی از برجسته ترین خوانندگان زن ایرانی بوده است که تصنیف هایی چون مرغ سحر، آتش جاودان و نرگس مست را اجرا کرده است.
- روح الله خالقی: ایشان علاوه بر اینکه نوازنده، موسیقیدان، ویولون‌نواز، رهبر ارکستر و آهنگساز بود از نویسندگان مهم در کتاب‌های موسیقی نیز به شمار می‌رفت.
- محمدرضا شجریان: محمدرضا شجریان یکی از خواننده‌های برجسته‌ی ایرانی بود که جوایزی از جمله، جایزه پیکاسو، خداوندگار موسیقی بنیاد آقاخان را از آن خود کرد.
- کیهان کلهر: کیهان کلهر نقش انکار ناپذیری در ترویج موسیقی سنتی ایران به جهانیان دارد.
سخن پایانی
موسیقی سنتی ایرانی، به عنوان یکی از میراث‌های فرهنگی جهانی، تأثیرات قابل ملاحظه‌ای در موسیقی جهان داشته و با چالش‌ها و مشکلاتی روبه‌رو است. حفظ و ارتقاء این هنر، آموزش به نسل‌های جدید و حمایت از هنرمندان موسیقی سنتی ایرانی امری ضروری است. موسیقی سنتی ایرانی با ارائه نواهای روح بخش، نقش مهمی در ارتقاء هویت فرهنگی ایران ایفا کرده است. افراد برجسته‌ای در این عرصه همچون محمدرضا شجریان با برگزاری جشنواره‌های موسیقی در سراسر جهان به شناخت موسیقی کلاسیک ایران کمک بزرگی کرده اند. موسیقی سنتی ایرانی نه تنها بخشی از فرهنگ ملی است، بلکه پلی است که می‌تواند فرهنگ‌ها را به یکدیگر نزدیک‌تر کند و تاثیر عمیقی بر مردم داشته باشد.
سوالات متداول
1- بهترین گروه موسیقی سنتی ایران کدام است؟
گروه دستان را می‌توان به عنوان یکی از بهترین گروه های موسیقی سنتی در نظر گرفت. در این گروه، کیهان کلهر در کنار بزرگان دیگری چون شهرام ناظری، حسین علیزاده و محمدرضا شجریان به نوازندگی پرداخته اند.
2- سازهای اصیل ایرانی کدام است؟
از سازهای ایرانی تار، سه تار، سنتور، دهل، طبل، تنبک، چنگ، رباب و بربط را می‌توان نام برد.
3- مشهورترین موسیقی دانان در ایران باستان چه کسانی هستند؟
از مشهورترین موسیقی دانان و نوازندگان در ایران باستان می‌توان به باربد، سرکش، رامتین، بامشاد، آفرین و نکیسای چنگ نواز اشاره کرد.
